Sołectwo Warcz

 

 

 

 

 

Czasy średniowieczne

            Pierwsze wzmianki historyczne na temat Warcza pochodzą już z połowy XIV wieku. Jak podają źródła w 1350 roku trzej bracia z Warcza, Michał, Jeso i Mikołaj sprzedali połowę wsi niejakiemu Leukutowi ze Świńcza. Wówczas dokonał się podział wsi na dwie części. Połowa pozostała na prawie polskim jako wieś rycerska a druga połowa przeszła pod panowanie Krzyżaków. 11 listopada 1380 roku komtur gdański Zygfryd Walpot von Bassenheim nadał Hermanowi Trankotowi dobra Warcz do zasiedlenia na prawie chełmińskim. Posiadłość liczyła 26 łanów ziemi, z czego cztery przeznaczono dla sołtysa. Pozostałe 22 łany były objęte czynszem, który miał być płacony na św. Marcina (jedna grzywna pruskiej monety obiegowej i dwie kury z łanu). Dodatkowo należało płacić roczny czynsz w postaci połowy wiardunku (jednostka masy)[1] biskupowi kujawskiemu oraz pół szefla (dawna jednostka miary)[2] żyta i owsa proboszczowi. Sołtys otrzymał również prawo budowy młyna, który faktycznie powstał na początku XV w. Można więc uznać 11 listopada 1380 roku za symboliczną datę powstania Warcza.

 

Czasy nowożytne

            W XV wieku powstał w Warczu folwark zakonny, działał już młyn oraz powstała karczma. Po wojnie trzynastoletniej (1454-1466), kiedy to Krzyżacy w wyniku II pokoju toruńskiego utracili swe wpływy folwark w Warczu został przekazany w 1483 r. Gdańskowi. Wieś przechodziła w ręce różnych dzierżawców. Jednym z nich był znany gdańszczanin, dzierżawca mennicy gdańskiej, Filip Clüver, który był posiadaczem majątku od 1580 roku, a następnie do 1616 roku jego syn Daniel. Wówczas folwark był wszechstronnym, prężnie działającym ośrodkiem gospodarczym. Źródła podają, że w tym czasie na terenie majątku istniał młyn o dwóch trybach, kuźnia, zakład stolarki, browar i gorzelnia. Prowadzono również hodowlę koni, bydła i trzody chlewnej, uprawiano chmiel i len, a okoliczne lasy były dobrym źródłem drewna na potrzeby Gdańska.

            W XVII w. w wyniku wojen szwedzkich majątek ucierpiał. Zmieniali się dzierżawcy. Ostatnim pod polskim panowaniem był Fryderyk Teodor Oehmchen. Okręg warecki, do którego należał m.in. Warcz został włączony pod panowanie Prus po drugim rozbiorze Polski (1793). Oprócz Warcza zostały przyłączone osady: wzgórze Barenber, Krönken, Nowy Warcz, Vossberg, Kaninchenberg oraz Malentyn. Warcz nie został włączony po wojnach napoleońskich do Wolnego Miasta Gdańska. Mimo to przez długi czas funkcjonowanie majątku było pod nadzorem gdańszczan. Źródła podają, że obok pałacu znajdował się folwark z magazynem, piekarnią oraz izbą dla czeladzi. Zabudowę gospodarczą tworzyły trzy małe chelwnie, stajnia, obora, owczarnia, sieczkarnia, spichlerz, długa stodoła i wozownia. Ponadto istniały i działały gorzelnia, browar z suszarnią chmielu, kuźnia i karczma.

            Warcz nie został włączony w 1807 r. do Wolnego Miasta Gdańska. Zmieniali się dzierżawcy, aż w 1835 r. wieś została wykupiona przez Michaela Weichbrodta, który był jej właścicielem do śmierci w 1867. Następnie wieś przeszła w ręce jego żony, później córki Clary Luizy, a następnie Juliusa Schmidta, syna Clary.

            W wyniku reformy powiatowej z 1872 r. utworzono obok siebie gminę wiejską, w której skład weszła wieś Warcz, Nowy Warcz (Neu Wartsch) i Lisiki (Vossberg) oraz obszar dworski. Obie gminy znajdowały się w powiecie Wyżyna Gdańska, obwód Żuława. Na początku XX wieku wieś zamieszkiwało 309 mieszkańców.

 

Kościół i edukacja w XIX w.

            Na początku XIX wieku wieś zamieszkiwało ok 85 osób, w tym 38 ewangelików oraz 47 katolików. Wówczas katolicy należeli do parafii w Pręgowie natomiast ewangelicy do parafii w Juszkowie. W połowie wieku liczba mieszkańców zmieniła się nieznacznie. Wieś zamieszkiwało 87 osób, natomiast zmienił się stosunek ewangelików do katolików. Zwiększyła się liczba ewangelików do 56 osób, natomiast katolików zmniejszyła do 31. Pod koniec XIX wieku utworzono nowe parafie ewangelickie w tym parafię w Mierzeszynie, do której przydzielono Błotnię, Czerniewo, Domachowo, Warcz i Zaskoczyn.

            W połowie XIX w. w Prusach przyjęto ordynację szkolną. Zaczęto otwierać szkoły elementarne. Nauczano tam jedynie religii, śpiewu, podstaw pisania i czytania oraz liczenia. Po reformie z 1845 r. ustalono, że do szkoły powinny być posyłane dzieci w wieku 5/6 lat, a obowiązek szkolny miał trwać do 14 roku życia. W latach 60. XIX w. dzieci zaczęły uczęszczać do szkół m.in. w Błotni, Czerniewie, Ełganowie, Kłodawie, Sobowidzu a także w Warczu. Do szkoły w Warczu uczęszczały dzieci z Warcza i "przyległości" oraz Domachowa.

 

Burzliwy okres wojen

       Działania I wojny światowej nie objęły bezpośrednio terenów gminy Trąbki Wielkie, w tym również Warcza. Ludność odczuła wojnę głównie przez konieczność zaopatrywania żołnierzy oraz mieszkańców miast w żywność i inne potrzebne rzeczy. W wyniku postanowień traktatu wersalskiego, większość miejscowości na tym terenie w tym Warcz, zostało włączonych w granice Wolnego Miasta Gdańska.

            II wojna światowa niestety zaangażowała mieszkańców naszej gminy. W Mierzeszynie został utworzony obóz przejściowy, w Granicznej Wsi utworzono podobóz obozu koncentracyjnego Stutthof. Zginęło wiele niewinnych osób w tym m.in. proboszcz mierzeszyńskiej parafii ks. Jan Paweł Aeltermann.

         Działania wojenne znacznie zmieniły strukturę ludnościową wsi. Przed wojną mieszkali tu głównie Niemcy. Dopiero po wojnie w wyniku wysiedleń na te tereny zaczęła przybywać ludność głównie z kielecczyzny oraz lubelszczyzny.

          Opuszczone majątki ziemskie zostały upaństwowione. W pobliskiej wsi Domachowo powstał PGR, do którego zostało włączonych część ziem uprawnych Warcza. Pozostały areał rozparcelowano i nadano bezrolnym i małorolnym chłopom.

           Jedyną instytucją w wiosce jest szkoła zbudowana w 1910 roku. Obecnie jest to Zespół Szkół Specjalnych natomiast wcześniej była to szkoła początkowo czteroklasowa, a następnie sześcioklasowa, a w 1972 roku po dobudowaniu pawilonu ośmioklasowa. Podobnie, jak wcześniej tak i dziś szkoła mieści się w dwóch budynkach. Dawniej w starym budynku uczyły się dzieci klas 0-III. W nowym budynku od IV do VIII. Do szkoły uczęszczały dzieci z Warcza, Domachowa, Mierzeszyna i Żuławki.

 

 Grupa Teatralna POMORANIA

Przy Szkole Podstawowej w Warczu istniała Amatorska Grupa Teatralna ‘’POMORANIA’’ działająca od 1996 roku. Do jej powstania i rozwoju przyczynił się nauczyciel Szkoły Podstawowej pan Krzysztof Klepacz. Grupa liczyła 30 osób. Byli to pracownicy, nauczyciele i uczniowie S.P. w Warczu oraz absolwenci tejże szkoły. W swoim dorobku mają kilka spektakli, z którymi objeżdżali wiele miejscowości w gminie, a także poza nią m.in. w Kościele Św. Brygidy w Gdańsku i w Archikatedrze Diecezji Gdańskiej w Oliwie.

      Grupa ‘’POMORANIA’’ brała udział w Konkursie Jasełek w Sierakowicach organizowanym przez Sejmik Samorządowy województwa gdańskiego, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie oraz Gminny Ośrodek Kultury, zajmując I miejsce.

 

 

[1] Wiardunek (około 49 g) odpowiadał 1/4 grzywny, „która ważyła 182,5 g (w XIV w. ok. 198 g) srebra, a w systemie groszowym wynosiła 48 groszy”[1] i dzielił się na 4łuty. Wiardunek stosowany był najczęściej w obliczaniu czynszu pieniężnego (płacony rocznie w wysokości 1-1¼ wiardunku, zależnie od wielkości łanu)

 

[2] 1 szefel = 9 garnców = 36 kwart chełmińskich = 64,08 litrów do 1714 r.

 

opracowanie: Marta Jeruzalska (Schuchardt)